Cuộc cách mạng "doping giày" đã thay đổi thời gian chạy marathon mãi mãi, theo những cách mà chúng ta vẫn chưa hoàn toàn hiểu rõ.
Hơn 5 năm trước, tại một công viên ở Vienna (Áo), Eliud Kipchoge đã chạy cuộc marathon mang tính bước ngoặt nhất từ trước đến nay. Đồng hồ dừng lại ở mốc 1:59:40.
Marathon ngày càng nhanh hơn
Kipchoge là một huyền thoại. Anh đã thắng liên tục 10 cuộc marathon từ năm 2014 đến 2019, bao gồm cả HCV Olympic tại Rio 2016. Nhưng lần này thì khác. Một cuộc marathon dưới 2 giờ từ lâu đã được xem là "Chén Thánh" của môn thể thao này, ngang tầm với kỷ lục chạy 1 dặm trong 4 phút của Roger Bannister năm 1954. Thiết kế đường chạy (điểm xuất phát và kết thúc, cùng với sự thay đổi độ cao) hoàn toàn hợp lệ, nhưng thời gian của Kipchoge không được công nhận là kỷ lục thế giới (KLTG) theo quy định của Liên đoàn Điền kinh Thế giới (World Athletics). Lý do: Anh được hỗ trợ nước bằng xe đạp, một nhóm 42 người dẫn tốc luân phiên, và một chiếc xe chiếu tia laser để hỗ trợ tốc độ và đội hình.
Dẫu vậy, Kipchoge vẫn là một siêu anh hùng trong đôi giày siêu đẳng. Năm 2017, anh đã tiến sát ngưỡng này khi chạy 2:00:25 tại sự kiện Breaking2 của Nike ở Monza (cũng không đủ điều kiện để ghi nhận kỷ lục). Cuộc chạy ở Vienna sử dụng đôi Nike Alphaflys - công nghệ mới nhất của hãng, kế thừa từ đôi Vaporfly đột phá từng dùng ở Monza, với đế giữa dày và tấm carbon cong đặc trưng.
Marathon đã trở nên nhanh đến kinh ngạc. Từ năm 2016, 3 KLTG của nam đã giảm tổng cộng 142 giây - một bước tiến lớn hơn so với giai đoạn 2003-2014 (118 giây qua 8 kỷ lục). KLTG hiện tại của nam là 2:00:35 do chân chạy quá cố Kelvin Kiptum lập tại Chicago tháng 10/2023. KLTG của Paula Radcliffe ở nội dung hỗn hợp (2003) và chỉ dành cho nữ (2005) từng tồn tại hơn 1 thập kỷ, nhưng đã bị phá 5 lần kể từ 2016. Tại Chicago Marathon 2024, Ruth Chepng'etich đã trở thành nữ VĐV đầu tiên đạt sub 2:10 (2:09:56).
Tim Hutchings, cựu VĐV chạy bộ Anh Quốc và hiện là BLV truyền hình điền kinh, mô tả đây là "một cơn cuồng nhiệt của các kỷ lục. Chúng xuất hiện hàng tuần và đã trở nên quá quen thuộc".
Bên cạnh tác động của những đôi giày siêu đẳng, lợi ích từ việc tập luyện - giảm tải trọng, giúp VĐV chạy xa hơn, nhanh hơn và mạnh hơn - còn đáng kể hơn nữa. Chạy marathon là môn cá nhân, nhưng thành công nhất khi các VĐV làm việc theo nhóm, dù là với người dẫn tốc chính thức hay tận dụng lẫn nhau để chia sẻ khối lượng công việc và giảm sức cản gió. Một người nhanh hơn sẽ giúp người khác nhanh hơn.
Kipchoge chạy sub 2 marathon với “siêu giày” Nike Alphaflys
Nhìn chung, tần suất các thành tích đỉnh cao trong 1 năm giờ đây phản ánh những gì từng xảy ra trong cả 1 thập kỷ trước đó. Năm 2022 và 2023 ghi nhận hơn 100 lần chạy marathon nữ dưới 2:24 và marathon nam dưới 2:07. Ngưỡng này đã bị vượt qua năm 2024, và có thể sẽ lại bị vượt qua trong năm nay. Để so sánh, từ 2001 đến 2010, tổng cộng chỉ có 105 lần chạy marathon nữ dưới 2:24 và 138 lần marathon nam dưới 2:07.
Cú hích từ những "siêu giày"
Thế vận hội vừa qua là minh chứng rõ nhất cho lợi ích của giày siêu đẳng. Paris có đường chạy marathon Olympic khắc nghiệt nhất: 3 ngọn đồi lớn đầy thách thức ở giữa và điều kiện nóng ẩm của tháng 8. Kipchoge lần đầu tiên không hoàn thành cuộc đua (DNF). Kenenisa Bekele, một huyền thoại khác, chỉ về thứ 39 và chạy cuộc marathon chậm thứ 2 trong sự nghiệp. Nhưng đây là lần đầu tiên kỷ lục marathon Olympic bị phá ở cả nội dung nam và nữ trong cùng một kỳ Thế vận hội.
Vậy siêu giày làm được gì?
Maxwell Muttai, chuyên gia phân tích dáng chạy với bằng thạc sĩ cơ sinh học, giải thích: "Bạn có bốn khớp chịu tải nặng khi chạy: Hông, đầu gối, mắt cá chân và khớp ngón chân - gọi là khớp MTP (metatarsophalangeal joint), tức đầu các ngón chân. Nghiên cứu cho thấy năng lượng đưa vào khớp MTP không được hoàn trả khi đẩy người lên. Tấm carbon được thiết kế để tăng độ cứng, ngăn khớp MTP gập lại, làm cho giày cực kỳ cứng, đảm bảo không bị uốn cong và do đó không mất năng lượng", Muttai nói.
Nghiên cứu ban đầu từ Đại học Calgary vào đầu và giữa những năm 2000 đã phân tích hiệu suất nhảy và chạy nước rút với giày có tấm carbon thẳng. Năm 2006, họ đưa tấm này vào một đôi giày marathon, cho các VĐV bán chuyên chạy trên máy chạy bộ và phát hiện lợi ích giảm năng lượng 1,3%. Nhưng dự án này bị bỏ bê trong khoảng… 15 năm. Benno Nigg, người sáng lập Phòng thí nghiệm Hiệu suất Con người tại Đại học Calgary, thừa nhận: "Chúng tôi kỳ vọng rằng càng cứng càng tốt. Nhưng kết quả không như vậy, mà nằm ở một mức độ cứng tối ưu".
Nike, với sự tham gia của một số người từ phòng thí nghiệm của Nigg, đã tạo ra Vaporfly, với tấm carbon không thẳng mà cong. "Nếu chỉ dùng tấm phẳng, nó thực sự khiến bắp chân khó đẩy hơn. Đó là lý do tấm cong xuất hiện", Wouter Hoogkamer, tác giả chính của nghiên cứu năm 2018 từ Đại học Colorado về Vaporfly '4%' của Nike, giải thích: "Nike cung cấp cho chúng tôi những đôi giày mới mà ở phòng thí nghiệm của họ cho thấy rất tốt. Họ muốn xem liệu chúng có thực sự tốt như vậy không. Chúng tôi đã thiết lập một trong những nghiên cứu chuyên sâu và được kiểm soát tốt nhất về giày chạy vào thời điểm đó (2016)".
Họ tìm 18 VĐV giỏi ở Boulder, Colorado và thử nghiệm ở các tốc độ gần với pace marathon sub 2. Kết quả: Mọi VĐV đều tiêu tốn ít năng lượng hơn khi chạy trong đôi Vaporfly nguyên mẫu, trung bình giảm 4%. Nike phấn khích đặt tên đôi giày theo kết quả nghiên cứu. Điều quan trọng, giày siêu đẳng không làm người ta nhanh hơn. Chúng hoàn trả năng lượng tốt hơn, giúp VĐV chạy ở cùng tốc độ với nhu cầu trao đổi chất thấp hơn. Chính VĐV mới là người chạy nhanh hơn, một sự khác biệt nhỏ nhưng quan trọng.
Kỷ lục thế giới marathon hiện tại thuộc về cố VĐV Kelvin Kiptum ở Berlin Marathon 2023 với đôi Nike Alpha 3
Bí ẩn chưa giải mã
Nigg tin rằng thiết kế giày và tấm carbon cong tạo ra hiệu ứng 'bập bênh', một chuyển động rocker có lợi đẩy VĐV về phía trước. Nhưng Hoogkamer không nghĩ vậy: "Có thể nó xảy ra, nhưng không phải mục đích, và cũng khó chứng minh ngược lại".
Câu trả lời rõ ràng nhất nằm ở lớp đệm đế giữa. Không chỉ là việc có nhiều đệm hơn giày đua truyền thống hay tạo cảm giác chân dài hơn, mà còn là chất liệu hiện đại và sự tương tác với tấm carbon. "Lớp đệm dưới giày giúp giảm chấn, tạo cảm giác êm hơn khi tiếp đất", Hoogkamer nói. "Theo truyền thống, chúng giống cát ướt hoặc gối, mềm nhưng không hoàn trả năng lượng. Bạn mất năng lượng".
Trong khi đó, Muttai giải thích lợi ích của đế giữa hiện đại: "Chúng rất êm, rất đàn hồi, giảm tải trọng lên khớp khi bạn tiếp đất, đồng thời phục hồi tốt. Chúng vẫn chủ yếu mất năng lượng, không tạo ra năng lượng. Nhưng bạn mất ít hơn nhờ chất liệu đệm tốt hơn", Hoogkamer nói. Nghiên cứu năm 2018 của Đại học Colorado cho thấy Vaporfly hoàn trả 87% năng lượng, so với 75,9% và 65% từ hai đôi giày đua phẳng thông thường.
Và không phải ai cũng hưởng lợi như nhau. Soh Rui Yong, kỷ lục gia marathon của Singapore, kể rằng bạn cô, Molly Huddle từng là nữ VĐV xuất sắc nhất nước Mỹ ở cự ly dài, lập kỷ lục quốc gia 10.000m ở Rio (30:13). Nhưng khi giày siêu đẳng ra mắt, cô không cảm thấy phù hợp. "Cơ sinh học mỗi người khác nhau. Nếu muốn công bằng tuyệt đối, mọi người nên chạy chân trần, không quần áo hay giày đắt tiền, nhưng rõ ràng chúng ta không ở thời kỳ đó", Soh phân tích.
World Athletics đang điều chỉnh quy định: Giới hạn độ dày đế từ 40mm xuống 20mm cho giày chạy đinh, nhưng giày marathon hợp lệ vẫn giữ giới hạn 40mm và một tấm carbon. Hutchings đặt câu hỏi về ranh giới công bằng: "Doping giày nghe hơi nặng, vì không ai gian lận. Nhưng nó giống như dùng EPO, mang lại lợi thế lớn".
Bộ mặt marathon 5 năm tới sẽ ra sao? Kipchoge sẽ không còn thi đấu, các nhà nghiên cứu sẽ có thêm câu trả lời, và thời gian - từ những anh hùng mới - sẽ nhanh hơn. Còn đôi giày của họ trông thế nào? Ai mà biết được.
Phương Chi (Tổng hợp)