Nguyên văn câu tục ngữ này là "Bà khen (khoe) con bà tốt, đến tháng Một, Chạp bà biết con bà". Cũng có nơi câu này được lưu truyền là "Bà khen (khoe) con bà tốt, đến tháng Mười Một bà biết con bà". Nhưng biến thể trước được coi là hợp lý hơn. Bởi thời gian được nhắc đến ở đây là hai tháng (Một, Chạp) của năm âm lịch. "Tháng Một, tháng Chạp nên công hoàn toàn" - ca dao.
Nguyễn Đức Dương (trong Từ điển tục ngữ Việt, NXB Tổng hợp TP.HCM, 2010) giải nghĩa câu này là "Bà hay khoe con mình tươi tắn; nhưng hãy chờ tới Một, Chạp xem lời bà có đúng không (vì đó là dịp vẻ tươi tắn của các cô gái trẻ dễ bị hao tổn trước cái giá rét của cuối năm"".
Thời tiết mùa Đông (nhất là ở miền Bắc và Bắc Trung Bộ) có đặc thù riêng. Vào thời kỳ này, sau những đợt gió mùa Đông Bắc là thời gian hanh hao (hanh: thời tiết khô và hơi lạnh, trời thường nắng, có gió heo may nhẹ).
Tranh minh họa
"Rét nhiều nên ấm nắng hanh" - Tố Hữu. Hanh khô là thời tiết điển hình của những tháng "vào Đông". Lúc này, lúa mùa đã thu hoạch xong, các cây ăn quả như cam, quýt, mía… bắt đầu ngọt dần và ngọt đậm. Thân, lá các cây ăn củ như khoai tây, khoai lang cũng chững lại, ngừng phát triển và dồn xuống củ.
Ngoài những ích lợi thấy rõ về trồng trọt, thì cái se lạnh chuyển mùa lại gây khó chịu và ảnh hưởng khá nhiều tới sinh hoạt, đời sống thường nhật của con người. Trong những cái được coi là ảnh hưởng tiêu cực đó, có sự ảnh hưởng tới sức khỏe của mọi người. Các bệnh mùa lạnh như cảm lạnh, ho, hen, đau xương khớp… có cơ phát triển.
"Nam thanh, nữ sắc" là một kinh nghiệm dân gian về trạng thái sức khỏe của trai và gái. Nếu người đàn ông có biểu hiện giọng nói yếu, nói không rõ tiếng, không có nội lực là sức khỏe "đang có vấn đề". Còn người phụ nữ mà có làn da sáng, mịn màng, hồng hào thì đó là người có cơ thể khỏe mạnh; da xanh, tái, vàng là ốm yếu.
Da dẻ người phụ nữ rất nhạy cảm với trời lạnh. Và khi trời vào hanh heo, những làn da bình thường có thể mất đi vẻ hồng tươi mà xám màu nhợt nhạt, đặc biệt, sự mịn màng (trên hai má, làn môi) cũng không còn mà dễ bị rạn nứt nẻ chân chim, làm cho gương mặt của các cô mất vẻ đẹp tự nhiên vốn có và dĩ nhiên, nhan sắc của bị ảnh hưởng.
Tất nhiên, thời tiết không thuận thì "khó người khó ta" chứ không khó cho riêng ai cả. Da các cô gái bị lạnh chuyển xấu thì da các chàng trai cũng chịu cảnh tương tự. Tuy nhiên, làn da thiếu nữ thường nhạy cảm hơn.
Câu nói của dân gian như một lời nhắn nhủ. Rằng, "con bà" không phải lúc nào cũng hay, cũng tốt (để cho bà khen, bà dương dương tự đắc) mà rồi cũng có lúc (tháng Một, Chạp) trời lạnh, bà sẽ thấy con bà có những biểu hiện khác thường. Lúc ấy thì bà hết "vênh mặt" với dân làng nhé.
Coi chừng, gió lạnh hanh khô
Da nhăn làm khó cho cô kén chồng
Tags