Chữ và nghĩa: Chó tro mèo mù - có như suy diễn?

Đây là câu tục ngữ nói về kinh nghiệm nuôi chó và nuôi mèo - hai con vật thường thấy trong các gia đình Việt Nam..

Nguyễn Đức Dương (trong Từ điển Tục ngữ Việt, NXB Tổng hợp TP.HCM, 2010) giải thích câu này là: "Chó tro với mèo mù thì chớ có nuôi, vì đây là hai giống vật hay đem lại cho chủ lắm điều xúi quẩy."

Tuy nhiên, muốn cắt nghĩa cho rõ câu tục ngữ này, trước hết, ta phải xem xét, "chó tro" và "mèo mù" ở đây là hai khái niệm được hiểu như thế nào? Nếu theo nghĩa tường minh, thì có phải "chó tro" là "chó có lông màu tro", còn "mèo mù" là "mèo bị hỏng hai mắt" (mù, không nhìn thấy gì)?

Không phải. Đây chỉ là một câu tục ngữ khá đặc biệt mà chúng ta cần phải tìm hiểu kho tàng tri thức dân gian để có cách "giải mã" ngữ nghĩa câu này cho thỏa đáng.

Theo kinh nghiệm nhân dân ở nhiều vùng nông thôn, nhất là những nơi có truyền thống nuôi gia súc, thì "chó tro" là loại chó "bất bình thường". Đó là giống chó lười biếng, chỉ quen nằm bếp tro (cho ấm) chứ không chịu ra ngoài để trông nhà giữ cửa - chức năng quan trọng mà mọi chủ nhà giao cho chó thực hiện. Cũng bởi chó là động vật (có mắt, tai và mũi) rất thính. Chúng cực kỳ tinh khi phát hiện người lạ, vật lạ xuất hiện trong không gian mà nó quan sát được. Khi phát hiện có sự khác lạ, chó lập tức sủa vang. Chính tiếng sủa đó có tác dụng báo động cho người biết và có biện pháp đối phó.

Còn "mèo mù" là một cách nói ám chỉ, chỉ một con mèo nào đó "vô dụng, trông thấy chuột cũng như mù". Mèo là thú nhỏ thuộc nhóm ăn thịt (bây giờ nhiều nhà nuôi chủ yếu làm cảnh), vốn dĩ cũng rất tinh nhạy (nhìn đêm và ngày đều tốt). Mèo có móng vuốt sắc, có hàm răng khỏe và săn bắt chuột rất cừ (chuột được coi là thức ăn khoái khẩu của mèo). Người ta tận dụng thiên chức này của mèo để diệt chuột, không cho chúng phá hoại (mùa màng, thóc lúa, thức ăn…).

Chó mà suốt ngày ru rú nằm bếp tro, mèo mà "mắt ngơ mày ngác" mất bản năng bắt chuột thì sẽ là hai con vật vô tích sự.

Cũng có thể chính từ đặc điểm bất thường đó (của chó tro, mèo mù) mà ở một số vùng, người ta cho rằng nuôi chúng sẽ đem lại điều không hay "xúi quẩy", ai đem cho cũng chẳng màng. Thói kiêng này, tuy không phổ biến nhưng cũng là một quan niệm thường thấy trong dân gian: Những con vật vô dụng không thể đem lại điều may mắn.

Chó quen nằm cạnh đống tro

Mèo trông thấy chuột mà như mắt mù

Thôi thì vứt quách đi cho

Lại đem xúi quẩy người xưa không màng