Chữ và nghĩa: 'Nếu' và 'mơ'

"Tôi chạy trên mặt Biển Đông", chắc chắn đây là một câu khó có thể chấp nhận được, vì không thể xảy ra trong hiện thực. 

Một người bình thường, chạy bình thường, khó có thể chạy trên mặt nước bình thường như Biển Đông hoặc sông Hồng chẳng hạn, trừ trường hợp ai đó chạy trên sông Oder (ở Ba Lan), hoặc sông Thames (ở Anh) vào mùa băng giá.

Nhưng, theo GS Nguyễn Đức Dân, người nói hoàn toàn có thể biến câu này thành chấp nhận được, nếu đưa vào một phát ngôn khác: "Tôi mơ thấy mình chạy trên mặt Biển Đông". Sở dĩ câu này hoàn toàn đúng (và hay nữa) về cấu trúc và ngữ nghĩa chính, vì sự xuất hiện của từ "mơ".

"Mơ" là một động từ, có 2 nghĩa: "1. thấy trong khi ngủ người hay việc mà thường ngày có thể nghĩ tới; 2. nghĩ tới và mong có được" - Từ điển tiếng Việt (Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020). Từ "mơ" cho phép chủ thể hành động nói một sự tình nào đó chưa xảy ra, hoặc hoàn toàn chưa/ không thể xảy ra trong hiện thực.

"Mơ" có một tiền giả định từ vựng là "Trước đó chủ thể là người đang ngủ (nên mới chiêm bao), hoặc đang có một mục đích nào đó chưa thực hiện được (nên mới ước ao)".

Vì mơ nên người ta mong muốn về một sự thay đổi, một điều tốt đẹp, thậm chí một điều kỳ diệu (vượt quá sức tưởng tượng) đến với mình: mơ đỗ đại học điểm cao, mơ đạt huy chương vàng Olympic… Vì vậy, có câu ngạn ngữ "Không ai đánh thuế giấc/ước mơ". Ai cũng có quyền mơ ước về một điều lý tưởng hóa đối với mình. Đó cũng là hiện tượng bình thường, thường thấy trong cuộc sống con người.

Từ "mơ" được cho là đồng hành cùng từ "nếu". "Nếu" là một từ trong cặp liên từ logic "nếu… thì…". Nhiều khi người ta mong muốn một điều gì bằng một giả định có tính điều kiện: "Nếu là chim, tôi sẽ là loài bồ câu trắng/ Nếu là hoa, tôi sẽ là một đóa hướng dương/ Nếu là mây, tôi sẽ là một vầng mây ấm/ Là người, tôi sẽ chết cho quê hương" (lời bài hát "Tự nguyện" của Trương Quốc Khánh).

Giả định theo logic kéo theo đó, có thể là một giả định hiện thực hoặc phi hiện thực. Trong bốn câu thơ trên, mỗi câu là một mong muốn (nếu A thì B) và cả bốn câu đều nằm trong một lập luận đồng hướng: Nếu được là một cá thể (trong tập hợp cùng loại) nào đó (chim, hoa, mây, người) thì người nói muốn sẽ là một cá thể có phẩm chất, có giá trị (bồ câu trắng, hoa hướng dương, vầng mây ấm, chết cho quê hương).

Ngạn ngữ phương Tây có câu: "Với một chữ nếu, người ta có thể bỏ Paris vào một cái chai". Chữ "nếu" cho phép người ta thể hiện một nguyện ước, giống như một ước mơ. Qua lời bài hát "Tự nguyện" (vừa dẫn trên), có thể thấy là người nói đang mong ước, đang "mơ" về việc thực hiện một ước nguyện cao cả. (Đóng góp phần công sức của mình cho quê hương).

Hay sao câu chuyện ngôn từ

Chữ "nếu" gần với chữ "mơ" đấy mà!