Trùng tu di tích - Kinh nghiệm từ nước Pháp

Trùng tu, tôn tạo di tích là những công việc tưởng không khó, nhưng thực tế lại khó không tưởng bởi đòi hỏi sự tỉ mỉ, cẩn thận, vừa phải trân trọng lịch sử, vừa bảo tồn, gìn giữ được nguyên gốc của di sản. Dưới đây là một số kinh nghiệm của nước Pháp, nơi hàng năm có hơn 45.600 di tích cần được bảo tồn.

Công trình trùng tu nhà thờ thánh nữ Sainte-Trinité ở Quận 9 Thủ đô Paris được coi là dự án bảo tồn di tích lớn nhất ở Paris hiện nay, với số vốn đầu tư lên đến 25 triệu euro (khoảng 28 triệu USD). Được tiến hành từ năm 2018 và dự kiến sẽ kết thúc vào năm 2027, nhà thờ Sainte-Trinité đang được quây lại để trùng tu khu vực mặt tiền và các tháp chuông với dàn giáo bao phủ từ dưới đất lên đến chóp của nhà thờ, cao 67m. Các hạng mục trùng tu bao gồm sửa chữa và gia cố các bức tường, kính màu, tượng và các tác phẩm điêu khắc bị hư hỏng; làm sạch toàn bộ mặt tiền và bề ngoài của nhà thờ; bổ sung các chi tiết hoa văn trang trí bị bong tróc hoặc vỡ, hỏng; chống thấm mái sân thượng; trùng tu các họa tiết tráng men phía trên cửa chính và mặt đồng hồ cổ; tạc mới tượng 4 nhà truyền giáo giống hệt phiên bản cũ để đặt ở 4 góc của tháp chuông, thay thế cho những bức tượng cũ đã bị xuống cấp nghiêm trọng; phục hồi các tấm chắn kim loại trên tháp chuông...

Chia sẻ với TTXVN tại Paris, ông Jean Rochard, Tổng công trình sư của dự án, cho biết nhà thờ Sainte-Trinité được xây dựng từ giữa thế kỷ 19 bằng loại đá giòn, dễ vỡ và nay đã bị xuống cấp nghiêm trọng. Một số lượng lớn những phiến đá này đã bị hư hỏng, cần phải tu bổ hoặc thay thế. Nhiều phiến đá có kích thước lớn, nặng đến tận 2-3, thậm chí 4 tấn, nên không dễ gì tìm được những phiến đá tương tự để thay thế. Và nếu có, thì việc vận chuyển và thay thế cũng rất vất vả, do hạn chế về không gian thi công. 

Ông Jean Rochard tâm sự: “Không chỉ dùng cần cẩu, trục nâng hoặc thang máy để đưa các phiến đá cồng kềnh lên cao, nhiều khi chúng tôi phải huy động sức người để có thể đặt các phiến đá, các pho tượng vào vị trí của chúng. Đây là một thách thức rất lớn đối với công việc tu bổ các di tích trong thành phố”. Ông cho biết thêm ngay cả việc tìm kiếm vật liệu tương ứng với vật liệu cũ cũng là một điều không dễ dàng. Về gạch ngói, công nhân thường cố gắng giữ và sử dụng tối đa các viên cũ, chỉ thay thế chúng khi cần thiết. Với những viên bị hỏng, vỡ buộc phải thay thế, đội ngũ trùng tu phải tìm những vật liệu cùng chủng loại. Nếu không tìm được loại giống như nguyên gốc, thì họ phải đặt làm bằng công nghệ nung truyền thống để có thể có vật liệu giống hệt, và chi phí cho việc này thường rất đắt.

Một trong những công việc nặng nề và đòi hỏi sự tỉ mỉ đó là việc lau chùi, làm sạch các bức tường, vốn đã trở nên xám xịt, cáu bẩn sau hàng thế kỷ phải hứng chịu nắng gió và đặc biệt là khói bụi ô nhiễm của thành phố. Theo ông Jean Rochard, với các công trình trùng tu di tích cổ bằng đá như ở nhà thờ Sainte-Trinité, công nhân sẽ dán một lớp keo “cataplasme”. Khi lớp keo này khô lại, sẽ hút phần lớn những lớp bụi bẩn trên bề mặt tường đá của nhà thờ. Sau khi bóc tách, lớp keo này sẽ mang phần lớn những bụi bẩn đó đi. Ở công đoạn tiếp theo, tường sẽ được tẩy sạch bằng công nghệ thủy lực để loại bỏ hết bụi bẩn còn lại mà không ảnh hưởng tới công trình, đồng thời cũng tránh gây ô nhiễm môi trường. Cuối cùng, bức tường sau khi đã được tẩy sạch, sẽ được phun một loại dung dịch cát siêu mịn để bảo vệ, và nhờ đó những bức tường đen đúa trước kia sẽ có được diện mạo sáng sủa như ban đầu. Giá trị của di sản đòi hỏi từng người thợ phải làm việc cẩn thận, tỉ mỉ và kỹ lưỡng với một tinh thần trách nhiệm cao.

Nếu như công việc trùng tu nhà thờ Sainte-Trinité chủ yếu là tu bổ, tôn tạo mặt tiền và tường bên ngoài, thì tại nhà thờ Saint-Eustache ở Quận 1 Thủ đô Paris, việc trùng tu lại tập trung vào các bức tranh tường, các tác phẩm điêu khắc, họa tiết cột và mái vòm bên trong thánh đường, vốn đã trở nên xám xịt do bị ảnh hưởng của lớp bụi thời gian, khói nến và hương trầm. Theo Ban quản lý, công việc phục chế các tác phẩm nghệ thuật này được tiến hành từ năm 2019, nhưng đến nay cũng mới chỉ xong được một nửa các hạng mục. Công việc trùng tu đòi hỏi một sự cẩn thận và nghiêm túc nên không thể nóng vội.

Bà Ariel Bertrand, họa sĩ, chuyên gia về phục chế tranh tường, cho biết phần lớn các tác phẩm trong nhà thờ đều bị phủ một lớp bồ hóng và muội than, nhiều bức bị bong tróc do tác động của môi trường. Nhiệm vụ của các chuyên gia phục chế là phải khôi phục tối đa nguyên gốc của các bức tranh. 

Chỉ cho các phóng viên TTXVN tác phẩm “Thánh Saint-André trên cây thập tự”, bà Ariel Bertrand giải thích: “Với bức tranh này, trước tiên chúng tôi phải dùng keo đính lại tất cả các vẩy bị bong tróc để phục hồi nguyên trạng của bức tranh. Sau đó, chúng tôi phải làm sạch bức tranh, từng tí một bằng chổi lông để loại bỏ tất cả bụi bẩn và bồ hóng. Những chỗ bị phai hoặc bay màu, sẽ phải 'trang điểm' lại theo đúng tông màu gốc, và cuối cùng là phủ một lớp sơn dầu trong để bảo vệ bức tranh”.

Theo bà Ariel Bertrand, công việc trùng tu tranh cổ đòi hỏi sự tỉ mỉ và kiên nhẫn. Mỗi ngày có 6-7 họa sĩ làm công việc này. Tùy vào khuôn khổ và mức độ xuống cấp của từng bức tranh, các chuyên gia thường mất khoảng nửa năm cho việc phục chế một tác phẩm tranh tường tại đây.

Mải miết với một viên đá hoa văn đính ở đỉnh vòm nhà thờ, nhà điêu khắc Sabine Cherki cho biết thêm rằng với các tác phẩm điêu khắc cổ, bà phải tham khảo các mẫu tương tự trong nhà thờ để tôn tạo giống hệt nguyên tác. Bà nhấn mạnh "đây không phải là chỗ để người nghệ sĩ có thể thăng hoa hoặc sáng tạo”.

Để huy động nguồn vốn cho các hoạt động trùng tu, tôn tạo di tích, bên cạnh phần đóng góp đáng kể của ngân sách địa phương, chính quyền Paris còn huy động sự tài trợ của các doanh nghiệp, hội đoàn, cùng sự đóng góp của người dân và khách du lịch. 

Theo ông Guillaume Lefevre, Phó vụ trưởng Vụ Quản lý các công trình di tích văn hóa và lịch sử của thành phố Paris, trừ các công trình lớn như Nhà thờ Notre Dame de Paris thuộc sự quản lý của nhà nước, thành phố này hiện quản lý khoảng 100 nhà thờ, đền đài, miếu mạo lớn nhỏ. Do đặc thù Paris là thủ đô của nước Pháp, nên đa số các di sản ở đây đều quan trọng và có lịch sử lâu đời, đòi hỏi phải được duy tu, bảo dưỡng thường xuyên. 

Theo thống kê, nước Pháp có hơn 45.600 cơ sở di tích, di sản, trong đó phần lớn là các nhà thờ, thánh đường và lâu đài cổ. Quỹ dành cho việc trùng tu các di tích này chiếm hơn 4,4% ngân sách 2024 của Bộ Văn hóa Pháp, tương đương với 490 triệu euro, một khoản tiền vẫn còn khiêm tốn so với chi phí cần thiết để bảo trì các tượng đài, nhà thờ và các tác phẩm nghệ thuật, hiện được coi là di sản vô giá của đất nước này. Việc duy tu bảo dưỡng các di sản văn hóa đòi hỏi một sự đầu tư lớn. Dù tốn kém nhưng đó là việc mà Pháp hay bất kì quốc gia nào cũng cần phải làm để có thể gìn giữ di sản cho muôn đời sau.